در سده ششم هجری، به‌کارگیری القاب متعدد برای امرا و حاکمانی که به طور نیمه مستقل بر مناطق تحت قلمرو خلافت عباسی فرمانروایی می‌کردند، به صورت مبالغه‌آمیزی رو به افزایش و گسترش نهاد. برای مثال، حاکمان دولت آل‌زنگی (اتابکان موصل و شام) از فهرست بلندبالایی از القاب مختلف برای خود استفاده می‌کردند؛ و برخی از حاکمان این دولت، گاه فهرست کامل القاب خود را در کتیبه‌ها و سنگ‌نوشته‌های به‌جا مانده روی آثار و بناهای معماری، ثبت و ضبط کرده‌اند.
یکی از این بناها مشهد مُحَسّن (منسوب به فرزند امام حسین) در شهر حلب است که از کهن‌ترین مشاهد اهل بیت (ع) و بناهای یادمانی شیعه در سوریه به شمار می‌آید. بر جبهه بیرونی (شرقی) این زیارتگاه سنگ‌نوشته‌ای به خط کوفی در دوازده سطر در قاب مربع بزرگ به طول ضلع 05/1 متر وجود دارد که حاوی فهرست کاملی از القاب عمادالدین زنگی (حکومت: 521-541ق) ـ مؤسس دولت آل‌زنگی ـ و بیانگر بازسازی انجام شده در ساختمان این زیارتگاه در دوره حاکمیت وی در سال 537 قمری است.
هرچند در این کتیبه نام خود «زنگی» دیده نمی‌شود، اما فهرست القاب وی در این کتیبه تقریباً مطابق است با فهرست القابی که ابن قلانسی در تاریخ دمشق خود (ص443) برای وی ذکر کرده. همچنین رقم تاریخ این کتیبه «سبع و ثلاثین» (37) است و گویا رقم صدگان آن به علت کمبودِ گنجایش قاب کتیبه، درج نشده است. با این حال بی‌تردید تاریخ این کتیبه را باید 537 در نظر گرفت که هم‌زمان با دوره حاکمیت عمادالدین زنگی است. متن کامل کتیبه به شرح زیر بازخوانی شده است:
{نقل}[1] بسم الله الرحمن الرحیم فی ایام مولانا
[2] الامیر الاسفهسلار الاجلّ السید الکبیر الما
[3] لک العادل العالم المؤیّد المنصور المظفّر عماد
[4] الدین رکن الاسلام ظهیر الامام نصیر الانام محیی
[5] العدل قطب الخلافة قسیم الدولة ناصر الملة
[6] جلال الامة شرف الملوک عدة السلاطین قاهر المتمرّ
[7] دین قامع الکفرة والمشرکین زعیم المجاهدین مُعین
[8] الجیوش حافظ حوزة المسلمین شمس المعالی
[9] ملک امراء المشرق والمغرب شهریار الشام والعراقین
[10] بهلوان جهان خسرو ایران آلب غازی آغ ارسلان
[11] اینانج قتلغ طغرلتکین اتابک نصیر امیرالمؤمنین
[12] اعزّ الله انصاره، و عمله فی المحرّم سنة سبع و ثلثین{/نقل}
{عکس بزرگ وسط جایگزین:"کتیبه عمادالدین زنگی بر جبهه مشهد محسن حلب" زیرنویس:"کتیبه عمادالدین زنگی بر جبهه مشهد محسن حلب" آدرس:"/media/editor/681a4c91cdf34.jpg" قاب:0 قابرنگ:#000000}
چنانکه قابل ملاحظه است، در بین عبارت‌های القاب عمادالدین زنگی در این کتیبه، دو عبارت فارسی {پررنگ}«پهلوان جهان»{/پررنگ} و {پررنگ}«خسرو ایران»{/پررنگ} به‌کار رفته است؛ که بر این اساس شاید بتوان این کتیبه را کهن‌ترین سنگ‌نوشته اسلامی شناخته شده تا کنون به شمار آورد که در آن نام ایران ثبت شده است. طبیعی است که در جست‌وجوها و تحقیقات بعدی، ممکن است بتوان کتیبه‌های قدیمی‌تری حاوی نام ایران را در داخل یا خارج ایران شناسایی کرد.
همچنین بالاتر از کتیبه عمادالدین زنگی بر جبهه مشهد محسن حلب، کتیبه کوچک‌تری به خط کوفی در چهار سطر به ابعاد 40/0 × 50/0 متر و مورخ 541 قمری وجود دارد که ظاهراً بیانگر بازسازی انجام شده در ساختمان زیارتگاه در نخستین سال حکومت سلطان نورالدین محمود فرزند عمادالدین زنگی (حکومت: 541-569ق) بوده است. متن این کتیبه به شرح زیر است: {نقل}«[1] لِم المؤیّد المنصور المظفر نورالدین [2] الملوک عدّة السلاطین قاهر [3] جهان خسرو ایران امیر العراقین شهریار الشا[م] [4] ربیع الآخر سنة احدی و اربعین و خمسمائة».{/نقل}
{عکس بزرگ وسط جایگزین:"کتیبه نورالدین محمود بن زنگی بر جبهه مشهد محسن حلب" زیرنویس:"کتیبه نورالدین محمود بن زنگی بر جبهه مشهد محسن حلب" آدرس:"/media/editor/681a4d1945b5a.jpg" قاب:0 قابرنگ:#000000}
ظاهراً این کتیبه بخشی از کتیبه بزرگ‌تری بوده که امروزه قسمت‌هایی از آن از بین رفته؛ چنانکه عبدالله حجّار، متن آن را چنین بازخوانی کرده است: «الملک العادل العالم المؤید المظفّر نورالدین ... تاج الملوک عدة السلاطین قاهر المتمرّدین ... بهلوان جهان خسرو ایران امیر العراقین شهریار الشام اتابک ابوالقاسم محمود بن زنکی بن آقسنقر امیرالمؤمنین فی ربیع الآخر سنة احدی و اربعین و خمسمائة». به‌هرحال این کتیبه نیز حاوی فهرست القاب نورالدین محمود ـ مشابه القاب پدرش عمادالدین زنگی بوده ـ و در آن نام ایران در ضمن عبارت «خسرو ایران» به‌کار رفته است.
همچنین گفتنی است افزون بر دو کتیبه فوق در مشهد محسن حلب، در زیارتگاه امام عون‌الدین در شهر موصل نیز کتیبه‌ای بر گرداگرد ازاره بنا و مورخ 646ق، حاوی القاب ملک بدرالدین لؤلؤ (د. 657ق) وجود داشته که شماری از عبارت‌های به‌کار رفته در آن مشابه القاب عمادالدین زنگی و فرزندش نورالدین محمود، و حاوی دو عبارت {پررنگ}«پهلوان جهان»{/پررنگ} و {پررنگ}«خسرو ایران»{/پررنگ} بوده است. چنانکه می‌دانیم، بدرالدین لؤلؤ از دل دولت اتابکان موصل برآمده بود و حکومت وی به نوعی امتداد حکومت آنان به شمار می‌رفت.
زیارتگاه امام عون‌الدین از مهم‌ترین یادمان‌های شیعی موصل و از آثار معماری ارزشمند ساخته شده به دستور بدرالدین لؤلؤ بود که متأسفانه در زمان تصرف این شهر به دست گروه تروریستی داعش، در سال 1393ش کاملاً ویران و با خاک یکسان گشت. نگارنده این سطور از کتیبه یاد شده تصویری به دست نیاورده است، اما نقولا سیوفی در اثر خود الکتابات المُحرّرة فی ابنیة مدینة الموصل (ص101-102) متن آن را به دست داده است. هرچند او عبارات فارسی این کتیبه (پهلوان جهان، خسرو ایران) را تشخیص نداده و این عبارات را به اشتباه خوانش کرده، اما مصحح کتاب، مرحوم سعیدالدیوه‌جی، بخشی از خوانش وی را تصحیح کرده و موفق به تشخیص عبارت {پررنگ}«خسرو ایران»{/پررنگ} شده است.
عکس‌ها از نگارنده، به تاریخ 9 فروردین 1389
این یادداشت به سفارش کانال تلگرامی «تاریخ ایران در روزگار سلجوقیان» (به آدرس: {لینک آدرس:"https://t.me/iransaljuqs"}https://t.me/iransaljuqs{/لینک}) به تحریر درآمد.
یکی از این بناها مشهد مُحَسّن (منسوب به فرزند امام حسین) در شهر حلب است که از کهن‌ترین مشاهد اهل بیت (ع) و بناهای یادمانی شیعه در سوریه به شمار می‌آید. بر جبهه بیرونی (شرقی) این زیارتگاه سنگ‌نوشته‌ای به خط کوفی در دوازده سطر در قاب مربع بزرگ به طول ضلع 05/1 متر وجود دارد که حاوی فهرست کاملی از القاب عمادالدین زنگی (حکومت: 521-541ق) ـ مؤسس دولت آل‌زنگی ـ و بیانگر بازسازی انجام شده در ساختمان این زیارتگاه در دوره حاکمیت وی در سال 537 قمری است.
هرچند در این کتیبه نام خود «زنگی» دیده نمی‌شود، اما فهرست القاب وی در این کتیبه تقریباً مطابق است با فهرست القابی که ابن قلانسی در تاریخ دمشق خود (ص443) برای وی ذکر کرده. همچنین رقم تاریخ این کتیبه «سبع و ثلاثین» (37) است و گویا رقم صدگان آن به علت کمبودِ گنجایش قاب کتیبه، درج نشده است. با این حال بی‌تردید تاریخ این کتیبه را باید 537 در نظر گرفت که هم‌زمان با دوره حاکمیت عمادالدین زنگی است. متن کامل کتیبه به شرح زیر بازخوانی شده است:
{نقل}[1] بسم الله الرحمن الرحیم فی ایام مولانا
[2] الامیر الاسفهسلار الاجلّ السید الکبیر الما
[3] لک العادل العالم المؤیّد المنصور المظفّر عماد
[4] الدین رکن الاسلام ظهیر الامام نصیر الانام محیی
[5] العدل قطب الخلافة قسیم الدولة ناصر الملة
[6] جلال الامة شرف الملوک عدة السلاطین قاهر المتمرّ
[7] دین قامع الکفرة والمشرکین زعیم المجاهدین مُعین
[8] الجیوش حافظ حوزة المسلمین شمس المعالی
[9] ملک امراء المشرق والمغرب شهریار الشام والعراقین
[10] بهلوان جهان خسرو ایران آلب غازی آغ ارسلان
[11] اینانج قتلغ طغرلتکین اتابک نصیر امیرالمؤمنین
[12] اعزّ الله انصاره، و عمله فی المحرّم سنة سبع و ثلثین{/نقل}
{عکس بزرگ وسط جایگزین:"کتیبه عمادالدین زنگی بر جبهه مشهد محسن حلب" زیرنویس:"کتیبه عمادالدین زنگی بر جبهه مشهد محسن حلب" آدرس:"/media/editor/681a4c91cdf34.jpg" قاب:0 قابرنگ:#000000}
چنانکه قابل ملاحظه است، در بین عبارت‌های القاب عمادالدین زنگی در این کتیبه، دو عبارت فارسی {پررنگ}«پهلوان جهان»{/پررنگ} و {پررنگ}«خسرو ایران»{/پررنگ} به‌کار رفته است؛ که بر این اساس شاید بتوان این کتیبه را کهن‌ترین سنگ‌نوشته اسلامی شناخته شده تا کنون به شمار آورد که در آن نام ایران ثبت شده است. طبیعی است که در جست‌وجوها و تحقیقات بعدی، ممکن است بتوان کتیبه‌های قدیمی‌تری حاوی نام ایران را در داخل یا خارج ایران شناسایی کرد.
همچنین بالاتر از کتیبه عمادالدین زنگی بر جبهه مشهد محسن حلب، کتیبه کوچک‌تری به خط کوفی در چهار سطر به ابعاد 40/0 × 50/0 متر و مورخ 541 قمری وجود دارد که ظاهراً بیانگر بازسازی انجام شده در ساختمان زیارتگاه در نخستین سال حکومت سلطان نورالدین محمود فرزند عمادالدین زنگی (حکومت: 541-569ق) بوده است. متن این کتیبه به شرح زیر است: {نقل}«[1] لِم المؤیّد المنصور المظفر نورالدین [2] الملوک عدّة السلاطین قاهر [3] جهان خسرو ایران امیر العراقین شهریار الشا[م] [4] ربیع الآخر سنة احدی و اربعین و خمسمائة».{/نقل}
{عکس بزرگ وسط جایگزین:"کتیبه نورالدین محمود بن زنگی بر جبهه مشهد محسن حلب" زیرنویس:"کتیبه نورالدین محمود بن زنگی بر جبهه مشهد محسن حلب" آدرس:"/media/editor/681a4d1945b5a.jpg" قاب:0 قابرنگ:#000000}
ظاهراً این کتیبه بخشی از کتیبه بزرگ‌تری بوده که امروزه قسمت‌هایی از آن از بین رفته؛ چنانکه عبدالله حجّار، متن آن را چنین بازخوانی کرده است: «الملک العادل العالم المؤید المظفّر نورالدین ... تاج الملوک عدة السلاطین قاهر المتمرّدین ... بهلوان جهان خسرو ایران امیر العراقین شهریار الشام اتابک ابوالقاسم محمود بن زنکی بن آقسنقر امیرالمؤمنین فی ربیع الآخر سنة احدی و اربعین و خمسمائة». به‌هرحال این کتیبه نیز حاوی فهرست القاب نورالدین محمود ـ مشابه القاب پدرش عمادالدین زنگی بوده ـ و در آن نام ایران در ضمن عبارت «خسرو ایران» به‌کار رفته است.
همچنین گفتنی است افزون بر دو کتیبه فوق در مشهد محسن حلب، در زیارتگاه امام عون‌الدین در شهر موصل نیز کتیبه‌ای بر گرداگرد ازاره بنا و مورخ 646ق، حاوی القاب ملک بدرالدین لؤلؤ (د. 657ق) وجود داشته که شماری از عبارت‌های به‌کار رفته در آن مشابه القاب عمادالدین زنگی و فرزندش نورالدین محمود، و حاوی دو عبارت {پررنگ}«پهلوان جهان»{/پررنگ} و {پررنگ}«خسرو ایران»{/پررنگ} بوده است. چنانکه می‌دانیم، بدرالدین لؤلؤ از دل دولت اتابکان موصل برآمده بود و حکومت وی به نوعی امتداد حکومت آنان به شمار می‌رفت.
زیارتگاه امام عون‌الدین از مهم‌ترین یادمان‌های شیعی موصل و از آثار معماری ارزشمند ساخته شده به دستور بدرالدین لؤلؤ بود که متأسفانه در زمان تصرف این شهر به دست گروه تروریستی داعش، در سال 1393ش کاملاً ویران و با خاک یکسان گشت. نگارنده این سطور از کتیبه یاد شده تصویری به دست نیاورده است، اما نقولا سیوفی در اثر خود الکتابات المُحرّرة فی ابنیة مدینة الموصل (ص101-102) متن آن را به دست داده است. هرچند او عبارات فارسی این کتیبه (پهلوان جهان، خسرو ایران) را تشخیص نداده و این عبارات را به اشتباه خوانش کرده، اما مصحح کتاب، مرحوم سعیدالدیوه‌جی، بخشی از خوانش وی را تصحیح کرده و موفق به تشخیص عبارت {پررنگ}«خسرو ایران»{/پررنگ} شده است.
عکس‌ها از نگارنده، به تاریخ 9 فروردین 1389
این یادداشت به سفارش کانال تلگرامی «تاریخ ایران در روزگار سلجوقیان» (به آدرس: {لینک آدرس:"https://t.me/iransaljuqs"}https://t.me/iransaljuqs{/لینک}) به تحریر درآمد.